Waxaa kale oo jira qoraalo leh Garre waxa ey ka yimaadeen laba qabiil . Quranyow waxa ey ka soo farcanmeen Dir weliba Qabiilka Ciise Madoobe ee reer Jabuti, Tuufna Hawiye. dhinaca Wabi Shabeele ayey ka soo guureen 400-500 sanno ka hor si ey uga qayb qaataan dagaalkii Ujuuraanka.

Nin professor ah oo Cilmiga Anthropology ka dhiga Jaamacadda Wilkes University ee Pennsylvania USA ayaa qaba in Garruhu xiriir dhiig la leeyahay Qoowmiyadda Rahanwaynta. Qoraalada qaar ku diidan ayaa leh, Garruhu waa Xoola dhaqato Digil ka tirsan Deegaan ahaan oo kaliya, dhinaca sh/Hoose iyo Deegaano la xiriira, Bacdamaa ey Degaan ahaan ka Go’doonsan yihiin Garraha kale. Dadka Garraha waxaa Hadda lagu qiyaasaa 1.8 Million, Guddaha somaliya ey ku nool yihiin 90.000 ka mid ah.

Xageey degaan?.

Garruhu waxa ey ahayeen qabiil degga Deegaan isku furan, Markii u yimid Isticmaarkii reer Galbeedka ayaa la sameeyay Xuduudo u kala qaybiyay Talyaaniga , Ingriiska iyo Ethiopia oo markii dambe noqday Somaliya, Ethiopia, Kenya, waddama kalena waa degaan Garruhu. Dadka wadanka Chad waxa ey aamin sanyihii in ey yihiin Garre (Tuuf & Quranyoow) , Dalka Chadna waxaa Jiro Qabiil yiraa Toubou oo Turuf ah iyo Gorane oo Quran yoow ah, dhaqan ahaana Garre ah.

Garruha laftoodu waxa ay dageen dhul Boorantu hore u degganeed, waxa ayna ka bateen Boorantii, kadibna Boorantii ayaa ku tiri: Naga guura, Laakin hogaamiyahii Garraha Sh. Bulle Xuseen, ayaa dhiig Adoontiisii Afka ugu shubay si uu Booranta u yiraa Cudur Cusub ayaa yimid, Boorantiina waa qaxday.

Dhulka Garruhu Xoog iyo Xeeladba uu ku Qabsaday ayaa Isticmaarkii waxa uu siiyay Booranta, sababta oo ah Boorantu ma aheyn Dad Diin leh , waxa la dareemayay in ey fududahay in Booranta laga dhigi karo Dad qaata Diinta Kirishtaanka ,mana aheyn Boorantu Dad hubeysan ama dagaal kala dhexeeyo Amxaarada, Halka Garraha la rumeeysnaa in 100% ey Muslim yihiin, waxa ey lahaayeen dhaqan iyo Aqoon horuumarsan, sida: Cilmiga Xiddigaha, Sixirka, Daawa dhireedka iyo Tacdaada, Waxaa Tacdaada u xisaabsanaa 4 Nin oo kala ahaa: 1) Cabdi Cumar Muuse oo loo yaqiin Abbey Umur Muddow Muuse, 2) Shiikh Cumar "Bahar” 3) Abubakar Mashere. 4) Aunabe Dur.

Qornigii 16aad illa 17aad ayaa Garra badan u soo guureen Dhinaca Juba, Waxaana Garraha ka haray Geeleeydii garre ee (Rendille= reer diid). Garrihii dhinaca Juba u soo haajiray waxa ay soo gaareen Afmadow.

Dagaalo iyo xasuuq.

Garruhu waxa ey la dagaalameen Mustacmaradii Abyssinian ee Xabashida 1889kii markii Menelike soo weeraray, Boqor Menelike ayaa saaray culeys dhaqaale iyo Isir tirid ,kadibna Xeyle Salaase ayaa u geystay Xasuuq badan. Kadibna Mengistu Hayle Maryam ayaa uga baxay ballantii aheyd in haddii boqrtooyadu dhacdo uu siiyo Garraha Gobal u gaar ah, taa badalkeeda waxa uu ku tilmaamay Garrihii Argagixso caalami ah, waxa uuna yiri: waa Somali ee dhulkooda Oromo hala siiyo. Sida taariikhdu sheegee Garre weligood ma ogolaan in ey Ethiopian yihiin, iyo in ey Maamulada Ethiopiana la shaqeyaan.

Amxaarada iyo Ingiriisku waxa ey Garraha u arkeen Dad Qalafsan oo xukun diid ah, aadna u guurguura. Sannadkii 1895tii Garrahii waxaa jabiyay isbaheysigii Ingriis iyo Amxaarada. Hogaamiyihii Garraha Cali Cabdi waxaa uu u baxsaday dhinicii Talyaanigu xakumayay ee Soomaaliya waxa uuna weydiistay Talyaanigii Taageero Hub, waxa uuna uga bedeshay in Talyaanigu haddii ey ku duulayaan Ethiopia ey sii maraan Dhulka Garraha ,waxana la siiyay Hub kadibna Cali Cabdi waxa uu jabiyay Ciidamadii Amxaarada ee deegaankiisa ku soo duulay. Muddo kadib Sannadkii 1913dii, Ingiriiskii iyo Amxaaradii ayaa ku heshiiyay Gaashaanbuur ciidana oo ku duusha dhulka Garraha, waxana dhacay Xasuuqii weeynaa ee Garraha lagu tirtirayay, kadibna Ingiriiska ayaa xakumayay dhulkii Garraha 61 sanno.

Hogaamiyayaashii Garrahana qaarkood waa la qabtay, Qaar kalena waa la dilay, kuwii Ingriisku qabtay waxaa ka mid ahaa: Gababa Mahad iyo wiilkiisii Xassan Gababa iyo Cali Cabdi , kadibna Gababa Mahad waxaa uu ku xirnaa Nairobi 10 sanno iyada oo Xabsiga si xun loogu jirdilay ka hor intaan la soo deyn, waxa uuna u dhintay jug Madaxa ka soo gaartay intii uu Xabsiga ku jiray.

Wiilkiisii Xassan Gababa isna waxaa lagu xiray Magaalada Marsabit, waxaana lagu soo eedeeyay Ingiriis neceyb waxaana loo cuskaday Xeerkii Ciidamadda Ingiriiska ee soo baxay sannadkii 1939, Qodobada 23 & 24 aad. Waxa uuna Xabsiga ku jiray 1942-1950kii, kadibna waxa uu u baxsaday dhinaca Adis Ababa, si uu uga faa’iideysto Xiriirkii Ethiopia iyo Ingiriiska oo xumaaday oo dagaal isku bedelay.. Sultan Haji Hassan Gababa waxa uu xubin ka noqday Baarlamaankii ugu horeyaya ee Xayle Salaase, Laakin Xeyle Salaase Marna ma aaminsaneyn Suldaanka, ugu dambeyn Suldaan Xassan Gababa waxa dilay Boqor Xayle salaase Sannadkii 1960 ama 1964tii. Sida qoraala kala duwan aan ku arkay.

Weli Gumaadka Garruhu waa socdaa illa Sannadahan dambe, Waxaa la sheegaa in si xad dhaaf ah loo gumaaday oo ka daran xasuuqii Ruwanda, qiyaastiina 700.000 Ruux laga dilay, Caalamkuna uuna war ka heyn. waxaa kale oo Xabashidu abuurtay colaad Garraha iyo qabiilada deriska la ah si dhulkooda loogu wareejiyo Qabiilada dersika la ah ee aan somalida aheeyn. Mar ayaa Boqor Xayle salaase Amray ciidamadiisa in Garraha oo dhan laga barakiciyo dhulka Ethiopia oo dhan laga bilaabo October 1964 illaa December 1964, iyada oo loo aaneeynayo qeybtii ay ku lahaayeen dagaalkii Dowladii Somalia iyo Ethiopia ee 1964. Sidoo kale Madaxdii sare ee hogaaminayay Garraha ee la Goowracay waxaa ka mid ahaa Suldaan Roobow Xassan Gababa iyo Dadkii degenaa Magaalada Wachile, Magaaladiina waa la gubay. Waxaa kale oo jiraa Dagaalkii Dahabka, Deegaan cabirkiisu dhanyahay 15-50 KM oo ku yaal Barriga Moyaale ayaa laga helay keyd Dahab oo dhan 1412 Ton. waxa eyna keentay in mar kale Garrihii deegaanka la sii bara kiciyo.

Sannadihii 2000 ayaa mar kale Xadka u dhexeeyo Kenya iyo Ethiopia laga qaaday olole looga sifeeynayo Garraha, kumanaan Garre ah ayaa lagu dilay, kuwa bandanna waa la qixiyay, Xoolihiina waa laga dhacay waxaana lagu bedelay qabaa’il kale. Dhibaatadaa waxaa u sii dheer Sannadahaan Dambe oo Qaxooti badan oo Somali ahi ey Dibadda iska Dhiibeen, in la yiri, Adinku Somali maba tihiin Qaxootinimana iskuma dhiibi kartiin, illa markii dambe Hayado Caalami ihi ey sugeen in ey yihiin Somali asal ah.

Sababaha Garraha loola Dagaalamayay, Somalinimada iyo Islaanmimada ka sokoow. Garraha waxaa laga aar gudayaa gacantii ay siiyeen Axmad Gureey, Ciidamadiisa oo Garraha iyo Mariixaanku ay door weeyn ku lahaayeen .Qoraalada qaar ayaa leh Qarnigii 14aad Ciidama gaar ah oo ahaa kuwii Axmed Gurey oo Garre ah ayaa loo xilsaaray fidinta Diinta Islaamka, bacdamaa Garruhu ku hadlaan luqadda Somaliga iyo Booranta, si ey ugu fidiyaan Diinta Koofurta Ethiopia. qoraalada qaar ayaa qaba in Garraha laftoodu ey Islaameen qarnigii 14aad, waxa kale oo lagu colaadiyaa in ey diideen in ey ka gorgortamaan Diintooda Islaamka sida Rendille (reerdinle) , Gabras, Samburu iyo Borantu oo isku dhiibay Isticmaarkii Masiixiyiinta.

Hogaamiyayaashii Garraha ee Qarnigii 18 & 19 aad waxaa ka mid ahaa: Gababa Maxamed, Mahad Xusseen, Cabdille Calio, Adowa, Amiin Aadan, Diyad Ibrahim, Aadan Emoy, Hussen Shuno, Aaden Biloka, Mahad Maxamed, Shiikh Cumar Cabdi, Xassano Rago, Xassan Kulu, Xassan Gababa, Abdi Isaaq Netello, Shiikh Webo, Shiikh Cali Maxamed, Aadan Ibrahim, Cali Yeri, Cali Buke, Axamed Kiti, Shiikh Cali Cabduraxman, Cabdille Bala, iyo kuwa kale.

FG: Aw Gababa – sawirka 1aad. Suldan Xaji Xassan – Sawirka 2aad. Suldaan Robow – Sawirka 3aad. Suldaan Maxamed Gababa – Sawirka 4aad. Godkii Dahabka Garraha – Sawirka 5aad. Garraha dega Bartamaha Afrika – Sawirka 6aad.

FG: Ma ihi Taariikhyaqaan ( Garre oo dhanna 4 Qof ayaan ka aqaan,iyagiina kalama tashan qoraalkaan oo intii aan Diyaarinayay isma arag), wixii aan ka khalday ka sax, wixii ka dhimanna ku dar, Arrgtidaada xur ayaad u tahay. Aqoon yahaynka Garre iyo Guud ahaan kuwa Somalida ayaa laga sugayaa Dhameys tir.

Tixraac Qoraalo ay ka mid yihiin:

1- Identities on the Move: Clanship and Pastoralism in Northern kenya by: Schlee, Günther.

2- The Invention of Somalia. by: Ahmed, Ali jimcaale

4- Voice and Power, by Hayward and R. J. Hayward, I. M. Lewis

5- Garre live in Southern Somalia, UNDP paper

6- Iyo kuwa kale

Qore: Yahya Amir.